RODZINA
Dla Jana Szczepkowskiego rodzina była bardzo ważna. Jego przywiązanie szczególnie widać w relacji z matką Józefą Szczepkowską z Kuczyńskich (1840-1891, córka Jana i Marii z domu Katańskiej). Matka artysty zmarła w 1891 roku, kiedy przyszły rzeźbiarz miał zaledwie 13 lat. Szczepkowski wspominał o niej i jej rodzinie już na samym początku swoich wspomnień “Wypukłe i wklęsłe”: „Matkę ubóstwiałem. Wychowana była we Lwowie w latach powstania styczniowego 1863 roku. Jako 13-letnia panienka brała udział w organizacji powstaniowej, która ukrywała powstańców i opiekowała się nimi. (...) Dziadek Jan Kuczyński był sławnym w owych czasach lutnistą, akustykiem kształconym we Włoszech, zamożnym właścicielem wsi Hołosko pod Lwowem i kilku kamienic we Lwowie. W domu Kuczyńskich panowała atmosfera popowstaniowa, atmosfera romantyzmu lat niewoli (...). Widzę Ciebie droga Matko, jak nad łóżeczkiem moim [pochylasz się], w anielskim uśmiechu pełnym łez spływających po Twojej pięknej twarzy (...).”
Swojej zmarłej przedwcześnie matce Szczepkowski zawdzięcza to, kim się stał. Ojciec artysty życzył sobie, aby Szczepkowski zdobywał wykształcenie ściśle techniczne, lecz za namową matki zezwolił na naukę rysunku i rzeźby. Z wyjazdem do Szkoły Przemysłu Drzewnego w Zakopanem wiążę się kolejne ciężkie przeżycie artysty, które boleśnie rozpamiętywał u schyłku swojego życia we wspomnieniach “Wypukłe i wklęsłe” opracowanych przez Katarzynę Chrudzimską- Uhera. Rzeźbiarz wspomina: “ Rodzice przystąpili do przygotowania mojej wyprawy do szkoły (...). Był to jeden z najboleśniejszych dni w moim życiu. Na dłuższy okres rozstawałem się z domem. Bolesne było rozstanie ze święta Matką moją, jakby w przeczuciu, że żegnamy się na zawsze, że Jej więcej nie zobaczę”.
Ojciec Jana Szczepkowskiego, Alojzy Szczepkowski (1839 - 1916, syn Józefa i Marii z d. Ruczka) był urzędnikiem C.K. Kolei Żelaznych. Alojzy Szczepkowski oprócz Jana doczekał razem z Józefą jeszcze dwóch synów: Kazimierza (1874-1945) i Michała (1885-1976).
W rodzinie Jana Szczepkowskiego „gen artystyczny” zaakcentował się bardzo mocno. Widać to po “gałęzi” Michała Szczepkowskiego. Michał po ślubie z Heleną Recht (1893-1955) doczekał się dwójki dzieci: Ireny (1921-1971) oraz Andrzeja (1923-1997). Andrzej Szczepkowski był znanym polskim aktorem, podobnie jak jego córka Joanna Szczepkowska (ur. 1953). Popularna aktorka zapisała się również w pamięci potomnych słynnym zdaniem wygłoszonym w Dzienniku Telewizyjnym: “Proszę Państwa, 4 czerwca 1989 roku skończył się w Polsce komunizm”. Joanna po ślubie z aktorem Mirosławem Konarowskim (ur. 1952) doczekała się dwóch córek, Marii Konarowskiej (ur. 1980) oraz Hanny Konarowskiej (ur. 1983), które również zostały aktorkami. Z kolei Andrzej Szczepkowski po ślubie z Romą Parandowską (1927-2007) został zięciem autora Mitologii, dwukrotnie nominowanego do literackiej Nagrody Nobla Jana Parandowskiego (1895-1978).
Maria i Jan w 1917 r.
Jan Szczepkowski z żoną Marią przed lotem do Gdyni, 1937
Jan Szczepkowski ożenił się 18 maja 1913 z Marią z Morozowiczów (1885 - 1968). Ślub odbył się w kościele bernardynów w Krakowie. Świadkami na ślubie byli rzeźbiarz Xawery Dunikowski i prawnik Albin Chęcińśki. Maria Morozowicz była aktorką i pisarką. Po ukończeniu pensji N. Porazińskiej w Warszawie została wolną słuchaczką Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. To właśnie w Krakowie poznała i poślubiła Jana. Wcześniej, zdążyła mieć za sobą udaną karierę aktorską. Od 1902 występowała w zespole Koła Miłośników Sceny w sali Elizeum przy ul. Karowej w Warszawie. Grała w Teatrze Letnim, Teatrze Nowości i Teatrze Polskim w Wilnie. W okresie wileńskim działała w grupie artystyczno-literackiej „Banda”. W tym czasie (1910 r.) debiutowała swoimi utworami poetyckimi w wydawnictwie “Żurawce”. Scenę opuściła w roku 1913, kiedy po ślubie poświęciła się karierze literackiej. Jeden z nielicznych wyjątków zrobiła, wracając na scenę Teatru Letniego w Milanówku z prapremierą sztuki Nowa kobieta (1929), którą wyreżyserowała i gdzie zagrała główną rolę.
W 1914 r. jej farsa “Korepetytor” uzyskała II nagrodę w konkursie Teatru Nowoczesnego w Warszawie. Kiedy zamieszkała po I Wojnie Światowej w Milanówku, w willi “Waleria” napisała swoje najbardziej znane utwory sceniczne: Maniuś (prem. 1922), Sprawa Moniki (1932) – tłumaczona na kilka języków, sfilmowana w USA, Milcząca siła (1933), Nowa kobieta (1934), Typ A (1934), Walący się dom (1937). Była autorką scenariuszy filmowych: Melodie duszy (1918), Sezonowa miłość (wg G. Zapolskiej, 1918), Krysta (1919), Wyrok życia (1933), oraz m.in. powieści Twarz w lustrze (1935). W 1968 w Warszawie ukazały się jej wspomnienia “Z lotu ptaka”.
Waleria wraz z córką Marią w ogrodzie
Waleria w oczekiwaniu na pociąg na przystanku kolejowym w Milanówku
Maria pochodziła z artystycznej rodziny. Jej rodzice Waleria z Kotowiczów (1862-1931, córka Ksawerego i Róży) oraz Rufin Morozowicz (1848-1931, syn Rufina i Katarzyny) byli artystami scenicznymi. Pobrali się w 1885 r. Dla Rufina był to drugi ślub, bo w 1875 r. wziął ślub z aktorką Rozalią Kozakowską (1851-1883), z którą doczekał się dwoje dzieci (przyrodnie rodzeństwo Marii), które także zostały aktorami: córki Karoliny (1867-1952, po mężu Schulz) oraz syna Leopolda (1876-1945).
Waleria Morozowicz z Kotowiczów była teściową Szczepkowskiego i artystką obdarzoną najwyższym kobiecym głosem — sopranem koloraturowym. Po ślubie z Rufinem zgodnie z przyjętymi ówcześnie obyczajami zajęła się prowadzeniem domu i życiem „przy mężu”. Po nagłej śmierci w wyniku zapadnięcia na szkarlatynę ich młodszego dziecka Jerzego zapadła na długą chorobę (egzemę), a wyzdrowiawszy, podjęła pracę zawodową w firmie założonej przez męża. Jej mąż pomimo wielu pomysłów nie miał szczęścia w interesach, a jeden z nich – produkcję win – przypłacił nawet popadnięciem w spore długi. Dopiero przedsiębiorczość i silny charakter Walerii spowodowały, że małżonkowie dorobili się majątku pod Błoniem i dwóch domów w Milanówku z wielkim ogrodem. Zachęciła męża do otwarcia przedsiębiorstwa perfumeryjnego i sklepu. Głową całego przedsięwzięcia była ona, choć firmował je Rufin, który był z wykształcenia chemikiem.
Rufin Morozowicz
Rufin Morozowicz w scenicznej kreacji
Nie zrażając się biznesowym niepowodzeniem, w kilka lat później na poddaszu budynku przy ul. Czerniakowskiej w Warszawie zaczął malować dekorację teatralne dla teatrów prowincjonalnych. Ale i tutaj pech go nie opuścił, bo nieuczciwy kontrahent naraził go na znaczne koszty, nie regulując rachunku.
Finansowym strzałem w dziesiątkę było dopiero założenie laboratorium chemicznego i sklepu na spółkę z Brandlem. Przy dużym udziale swojej żony Walerii przedsięwzięcie zaczęło przynosić profity. Wspomina o tym w swoich wspomnieniach “Z lotu ptaka” jego córka Maria: „Na generalnej naradzie, kto w tym sklepie będzie sprzedawał […], mama postawiła sprawę jasno: - Oczywiście ja. Nie wiem jeszcze, jak to się robi, ale przy trafnej woli nauczę się. Ojciec bąknął pod nosem coś, co można było uważać za protest, ale mama energicznie się odcięła: - Brałeś tyle razy po skórze, bo nie dopuszczałeś mnie do niczego!”. Osobnym rozdziałem życiu Rufina było życie w Milanówku. Sukces finansowy sprawił, że Morozowicz miał fundusze na budowę willi Waleria. Kierował on sugestie architektoniczne oraz był inwestorem. Wzniesiona w 1910 r. okazała się wymarzoną przystanią dla Morozowiczów. W dwupiętrowej formie budynek przetrwał jednak do roku 1915 r. gdy ostatnia kondygnacja budynku spłonęła od wybuchu szrapnela. Odbudowy w 1920 r. ponownie podjął się Rufin Morozowicz, jednakże tym razem według jego projektu powstał budynek jednopiętrowy.
Rufin Morozowicz zmarł w Milanówku 14 IV 1931 roku. Jego żona Waleria zmarła 21 VIII 1931 również w Milanówku. Oboje zostali pochowani w rodzinnym grobowcu na warszawskich Powązkach. Ich dom odziedziczyła córka Maria, a po jej śmierci “Waleria” stała się własnością jej córki Hanny Mickiewicz z domu Szczepkowskiej (1915 -2006).
Maria wraz z córeczką Hanią
Hanna i Adam Mickiewiczowie
Hanna urodziła się w Krakowie w okresie, kiedy Jan został przeniesiony do rezerwy z powodu ran, jakie poniósł na froncie. Hanna związała się z Milanówkiem na całe dorosłe życie. Po maturze podjęła naukę w prowadzonej przez ojca Miejskiej Szkole Sztuk Zdobniczych i Malarstwa. Posiadała duży talent w dziedzinie ceramiki. W okresie okupacji studiowała przez dwa lata medycynę.
Po wybuchu wojny, w 1940 r. włączyła się do konspiracji i już w następnym roku została łączniczką w oddziale do zadań specjalnych mjr. Mariana Drobika “Dzięcioła”, który początkowo był zastępcą, a następnie szefem Oddziału II Komendy Głównej Armii Krajowej. Szefem Biura od października 1942 r. był jej mąż Adam Rymwid Mickiewicz ps. “Konrad” (1905-1986). Hanna poznała Adama w iście filmowy sposób. Jak wspomina: Nasze matki – to było kilkanaście pań, urządziły lekcje tańca dla młodzieży i tam poznałam mojego męża... Siedziałyśmy na kanapie we cztery: Monika Żeromska, Marysia Skoczylasówna, Ela Ostryjanka i ja, na dużej sofie naprzeciwko drzwi w wielkim salonie warszawskim. W drzwiach stanął bardzo piękny mężczyzna, wysoki, szczupły, świetnie zbudowany. Rozejrzał się po sali, spojrzał na naszą kanapę, podszedł i powiedział do mnie: „Czy mogę panią prosić do walca?” Miałam wtedy czternaście lat. Tak zaczęła się moja znajomość z mężem. I całe życie już potem, do jego śmierci byliśmy razem. (...) Wyszłam za mąż jak miałam nieskończone osiemnaście lat. Od tego dnia, jak miałam lat czternaście na lekcjach tańca, codziennie po obiedzie [mój przyszły mąż] przychodził do nas do domu. I powiedział moim rodzicom, że: „Ja tu żadnego mężczyzny nie dopuszczę.”
Dalekim przodkiem Adama Rymwida Mickiewicz był polski wieszcz narodowy Adam Mickiewicz (1798-1855). Pradziad Adama Rymwida, Aleksander Julian Rymwid-Mickiewicz h. Poraj (1801-1871) był rodzonym bratem narodowego poety Polski, Litwy i Białorusi. Ciekawostką jest fakt, że pierwszym mężem babki ze strony ojca Adama Rymwida Mickiewicza, Antoniny z domu Kościuszko (1830-1906) był dyktator powstania styczniowego Romuald Traugutt. Nazwisko Kościuszko również nie jest zbiegiem okoliczności, Antonina była bowiem wnuczką brata Tadeusza Kościuszki.
Adam Rymwid Mickiewicz oraz kierowane przez niego Biuro Studiów Przemysłowych na podstawie przekazywanych od wywiadowców informacji przygotowywało meldunki z praktycznie całego obszaru Europy. Wysyłano je następnie do Sztabu Naczelnego Wodza znajdującego się w Londynie. Raporty dotyczyły głównie przemysłu zbrojeniowego III Rzeszy. Wśród nich poczesne miejsce zajmuje jedno z największych osiągnięć polskiego wywiadu – rozpracowanie produkcji niemieckich rakiet V1 i V2, dzięki czemu alianci mogli powstrzymać hitlerowskie plany zniszczenia Anglii, bombardując w sierpniu 1943 r. Ośrodek Doświadczalny w Peenemuende.
Po wybuchu Powstania Warszawskiego Hanna Mickiewiczowa zgłosiła się do służby sanitarnej.
Lata po II wojnie światowej były ciężkim okresem dla Hanny i Adama. Z nocy z 29 na 30 listopada 1950 roku Adam został aresztowany i wyszedł na wolność dopiero w maju 1953 roku. Prokuratorem, który oskarżał Mickiewicza była Helena Wolińska. W 1998 r. Ministerstwo Sprawiedliwości Rzeczypospolitej Polskiej wystosowało do władz brytyjskich wniosek o ekstradycję Wolińskiej, zarzucając jej bezprawne pozbawienie wolności w latach 1950–1953 24 żołnierzy Armii Krajowej, w tym gen. bryg. Augusta Emila Fieldorfa „Nila” . 21 listopada 1950 wydała postanowienie o tymczasowym aresztowaniu Fieldorfa i nadzorowała prowadzone przeciwko niemu śledztwo, w konsekwencji którego “Nil” został stracony.
W trakcie pobytu w więzieniu Adam Mickiewicz podupadł na zdrowiu i borykał się z problemami zdrowotnymi do końca życia. Hanna Mickiewicz, która w czasie przeszukania bezpieki nosiła zmikrofilmowane meldunki w specjalnie uszytym pasie, dopiero w listopadzie 1991 roku postanowiła się je ujawnić. Przez wiele lat Hanna Mickiewiczowa brała czynny udział w działalności środowisk żołnierzy Armii Krajowej - w Zgrupowaniu Żołnierzy Batalionu „Zaremba-Piorun” oraz Światowym Związku Żołnierzy AK. Była wieloletnim członkiem Komisji Socjalnej Okręgu Warszawskiego Związku. Kilka tygodni przed śmiercią została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Wcześniej była też uhonorowana m.in. Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem Armii Krajowej, Odznaką „Akcja Burza” i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia. Polski. Otrzymała również odznakę „Zasłużony dla m.st. Warszawy”. Przez wiele lat współpracowała z Tow. Miłośników Milanówka w upowszechnianiu wiedzy na temat walki mieszkańców naszego miasta z hitlerowskim okupantem oraz wspomnień dotyczących Powstania Warszawskiego i działalności Biura Studiów Przemysłowych Oddziału II KG AK.
Od roku 1978 roku w willi Waleria prowadziła prywatne muzeum Jana Szczepkowskiego. W roku 2007 miasto Milanówek kupiło wille Waleria razem z pokaźnym zbiorem kilkuset eksponatów z twórczości Jana Szczepkowskiego. Pozostała część kolekcji została w prowadzonej przez wnuczkę Szczepkowskich Ewę Mickiewicz Fundacji im. Marii i Jana Szczepkowskich, której zadaniem jest ochrona i promocja twórczości artystycznej Jana Szczepkowskiego oraz twórczości literackiej Marii Szczepkowskiej.
Źródła informacji:
Bartoszek Monika, Jan Szczepkowski, Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku, Orońsko, 2014
Chrudzimska – Uhera Katarzyna, JAN SZCZEPKOWSKI, ŻYCIE I TWÓRCZOŚĆ, Urząd Miejski w Milanówku, 2008 r.
Chrudzimska-Uhera Katarzyna, Małżeństwo z rozsądku? : czyli o artystycznych dylematach i kompromisach w czasach władzy ludowej, w oparciu o działalność społeczną, wypowiedzi i projekty rzeźbiarskie Jana Szczepkowskiego z lat 1945-1964, Saeculum Christianum : pismo historyczne
Chrudzimska-Uhera Katarzyna, O rzeźbiarzu (nieco) zapomnianym, Niepodległość i Pamięć 17/1 (31), 257-271, 2010
Chrudzimska-Uhera Katarzyna, Prof. Jan Szczepkowski i jego dzieło (1878-1964), Milanówek Miejsce Magiczne pod red. Andrzeja Pettyna, Towarzystwo Miłośników Milanówka, 2005
Koszuta Mariusz, Spacer z Walerią po letnisku Milanówek, Wydawnictwo Impress, Warszawa 2010 r.
Morozowicz – Szczepkowska Maria, Z lotu ptaka, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1968
Szczepkowski Jan, Wypukłe i wklęsłe. Wspomnienia, Wstęp, opracowanie i komentarz Katarzyna Chrudzimska - Uhera, Urząd Miasta Milanówka, Milanówek, 2010
https://www.encyklopediateatru.pl/autorzy/788/maria-morozowicz-szczepkowska
http://www.tmm.net.pl/print,news,752.html#_ftn2
Chwila odpoczynku. Waleria i Rufin razem z córką Marią
Jan Szczepkowski z żoną Marią oraz jej matką Walerią
Rodzinna scena. Małżeństwo Szczepkowskich i Waleria Morozowicz.
Waleria Morozowicz na tle willi Ewarystówka
Maria Morozowicz w trakcie teatralnej kreacji
Maria Morozowicz (siedzi pierwsza z lewej) w towarzystwie środowiska artystycznego WIlna przełomu XIX i XX wieku.
Maria Morozowicz
Jan Szczepkowski na tle Świątynia Hery w Agrigento na Sycylii, 1937r.
Maria Szczepkowska na wakacjach we Włoszech w 1937 r. Na odwrocie opis 'Rzym Colloseum'
Maria Szczepkowska na tle panoramy Taorminy, Sycylia, 1937 r.
Wakacje na Sycyli w 1937 r. Z tyłu zdjęcia opis Nasz niedoszły domek w Taorminie na Sycylii
Maria Szczepkowska na tle Świątyni Zgody w Agrigento na Sycylii, 1937 r.
Jubileusz pięćdziesięciolecia pracy scenicznej Rufina Morozowicza. Teatr Nowości, 12 marca 1925 r.
Rufin Morozowicz w otoczeniu ogrodu
Rufin Morozowicz w scenicznej kreacji
Rufin Morozowicz w scenicznej kreacji
Zaświadczenie o przyznaniu Krzyża Srebrnego Orderu Virtuti Militari dla Adama Mickiewcza
Róża Kotowicz, matka Walerii
Jerzy Morozowicz, zmarły przedwcześnie syn Rufina i Walerii
Rufin Morozowicz w trakcie spaceru po Letnisku Milanówek
Laboratorium firmy Perfection w podwórzu po lewo
Maria Morozowiczówna po skończeniu pensji
Nad morzem w Jastarnii. Od lewej Maria Skoczylas, Monika Żeromska, Hanna Szczepkowska
Rufin Morozowicz jako Menelaus w Pięnej Helenie Offenbacha